Kiên Giang: Siết chặt khai thác, bảo vệ nguồn lợi cá cơm

"Nước mắm Phú Quốc không chỉ là nước chấm đơn thuần, mà là một giá trị ẩm thực, được người dân chúng tôi tâm huyết gây dựng từ đời này sang đời khác"-đó là chia sẻ của ông Nguyễn Văn Nam ở khu phố 1, thị trấn An Thới (Phú Quốc, Kiên Giang). Với thâm niên làm nước mắm hơn 50 năm ở Phú Quốc, theo ông Nam, để nước mắm thơm ngon đòi hỏi phải kết hợp nhiều yếu tố, nhưng quan trọng nhất vẫn là nguồn nguyên liệu cá cơm. Ông Nam chia sẻ: "Cách sản xuất nước mắm truyền thống hàng trăm năm qua đã tạo thương hiệu cho nước mắm Phú Quốc là: Tỷ lệ 3 cá cơm tươi, 1 muối, trộn đều cho vào thùng, ủ chượp 12-15 tháng, nguyên liệu lên men trong điều kiện tự nhiên sẽ tạo thành nước mắm".

Người làm nước mắm trộn cá cơm với muối theo công thức 3 cá, 1 muối, cho vào rỗ kiệu, chuẩn bị chuyển đến nhà thùng.

Những ngư trường tập trung nhiều loại cá cơm nhất là khu vực quần đảo Thổ Chu, An Thới và Nam Du của vùng biển Tây Nam Bộ. Nơi đây có nhiều loại cá cơm sinh sống, trong đó, cá cơm than, cá cơm sọc tiêu làm nguyên liệu sản xuất nước mắm đạt độ đạm cao nhất và ngon nhất, làm nên thương hiệu nước mắm Phú Quốc nổi tiếng suốt hơn 200 năm qua. Theo thống kê, mỗi năm, các nhà thùng ở Phú Quốc cần khoảng 40.000 tấn cá cơm nguyên liệu để sản xuất ra khoảng 25-30 triệu lít nước mắm truyền thống. Tuy nhiên, hiện nay do nguồn cung hạn chế, sản lượng cá cơm nguyên liệu đưa vào chế biến chỉ đáp ứng 50-60% nhu cầu sản xuất. Theo Viện Nghiên cứu hải sản, trong 10 năm qua, trữ lượng khai thác cá cơm ở vùng biển Tây Nam Bộ giảm 20-30%, từ 172.000 tấn (năm 2004-2005) giảm còn 130.000-152.000 tấn (năm 2012-2015); sản lượng khai thác từ 120.000 tấn (năm 2004-2006) giảm còn hơn 80.000 tấn (năm 2014-2015).

Khai thác quá mức được xác định là nguyên nhân chính dẫn đến nguồn cá cơm bị suy giảm nghiêm trọng. Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Kiên Giang, toàn tỉnh hiện có 346 tàu hành nghề lưới vây, trong đó nghề lưới vây cá cơm là 232 tàu, chủ yếu tập trung ở hai huyện đảo: Phú Quốc và Kiên Hải; ngư trường khai thác cá cơm tập trung nhiều quanh quần đảo Thổ Chu, Nam Du, An Thới… Bên cạnh đó, ngư trường khai thác cá cơm của Kiên Giang còn tiếp nhận thêm một lượng lớn tàu cá làm nghề kết hợp ánh sáng (chủ yếu làm nghề pha xúc) của các tỉnh miền Trung vào khai thác. Ngoài ra, giai đoạn 2012-2013, ngư dân đánh bắt cá cơm ở Phú Quốc tập trung bán cho thương lái Trung Quốc, vì giá mua cao gấp 2-3 lần so với mức bình thường. Vì thế, nghề khai thác cá cơm trở nên sôi động, với kiểu đánh bắt hủy diệt ngư trường, như dùng ánh sáng vây bao với mắt lưới cực nhỏ, dùng xung điện, thuốc nổ, hóa chất; cộng với việc đánh bắt không theo mùa vụ, không chọn lọc, thiếu kiểm soát dẫn tới suy kiệt nguồn lợi cá cơm.

Công nhân đang đóng gói sản phẩm tại cơ sở sản xuất nước mắm Khải Hoàng.

Sản lượng cá cơm sụt giảm, lại bị tranh mua tranh bán khiến nguồn nguyên liệu càng khan hiếm. Nếu trước đây, sản lượng cá cơm khai thác hằng năm chủ yếu phục vụ các nhà thùng chế biến nước mắm (chiếm 70-80%), còn lại bán cho doanh nghiệp chế biến khô cá cơm, thì gần đây có thêm nhiều thương lái ngoài tỉnh chuyên thu mua cá cơm tươi với giá cao để chế biến xuất khẩu. Việc này đẩy giá cá nguyên liệu lên cao, 17.000-18.000 đồng/kg, trong khi giá cá cơm ướp muối để làm nước mắm thường chỉ 10.000-11.000 đồng/kg, gây ra sự cạnh tranh.

Theo bà Hồ Thị Kim Liên, Chủ tịch Hội Nước mắm Phú Quốc: Trước đây, các tàu khai thác cá cơm chủ yếu theo phương pháp truyền thống là dùng lưới vây ngời và ngư trường khai thác quanh vùng đảo Phú Quốc là đủ sản lượng phục vụ các nhà thùng trên địa bàn chế biến nước mắm. Nhưng khoảng 10 năm trở lại đây, nguồn nguyên liệu cá cơm không đủ đáp ứng cho sản xuất nước mắm, nên một số nhà thùng ở Phú Quốc đã phải giải nghệ. Giai đoạn 2011-2012, trên địa bàn huyện Phú Quốc có hơn 100 hộ làm nước mắm nhưng đến năm 2016 chỉ còn 56 hộ.

Để bảo vệ nguồn lợi cá cơm trước nguy cơ cạn kiệt, TS Nguyễn Xuân Niêm, Phó giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Kiên Giang đề xuất: "Trước mắt phải giảm cường độ khai thác cá cơm; điều chỉnh cơ cấu nghề khai thác phù hợp đối với nhóm cá cơm. Đồng thời cấm nghề lưới kéo khai thác ở ven bờ; có quy định cường độ ánh sáng của nghề lưới vây, đặc biệt là vào mùa cá sinh sản chính; bảo vệ các sinh cảnh nhạy cảm ở vùng biển ven bờ liên quan tới bãi đẻ của các loài cá".

Hiện nay, tỉnh Kiên Giang đang gấp rút triển khai dự án điều tra, sắp xếp lại cơ cấu nghề khai thác vùng biển ven bờ nhằm phù hợp với trữ lượng nguồn lợi thủy sản và khả năng khai thác cho phép thuộc từng vùng biển quản lý, hướng đến khai thác thủy sản bền vững. Đẩy mạnh thực hiện Đề án quản lý nghề lưới kéo trên địa bàn tỉnh (giai đoạn 2016-2020), tập trung vào giải pháp giảm sản phẩm khai thác ngẫu nhiên (cá tạp) của nghề lưới kéo, trong đó có cá cơm. Tăng cường kiểm tra kích thước mắt lưới của nghề lưới kéo đôi, không chỉ bảo vệ nguồn lợi cá cơm mà còn các loài thủy sản khác...